विभाग: विज्ञान | खिडकी मीडिया
जग थांबलं… आणि प्रयोगशाळा सुरू झाल्या
२०२० साली जगभरात कोरोना विषाणूचा प्रकोप झाला. या रोगावर नियंत्रण मिळवण्यासाठी संपूर्ण मानवजातीसाठी सर्वात मोठं अस्त्र ठरली – कोविड लस. केवळ काही महिन्यांत तयार झालेली ही लस म्हणजे विज्ञानाचा अद्वितीय चमत्कार होता.
लस म्हणजे काय?
लस म्हणजे एक असा पदार्थ जो आपल्या शरीरातील रोगप्रतिकारक यंत्रणेला विशिष्ट आजाराच्या विरोधात लढण्यासाठी तयार करतो. त्यामुळे भविष्यात त्या विषाणूचा संसर्ग झाला तरी शरीर त्याला ओळखून लगेच लढा देऊ शकते.
लसीच्या तयार प्रक्रियेचे टप्पे
१. विषाणूच्या रचनेचा अभ्यास
२. त्यावर प्रयोगशाळेत विविध सुत्रांच्या चाचण्या
३. प्राण्यांवर सुरुवातीच्या चाचण्या
४. मानवी चाचण्यांचे तीन टप्पे
५. सुरक्षित असल्याचं सिद्ध झाल्यावर आपत्कालीन वापरासाठी मंजुरी
लसीत वापरले जाणारे मुख्य घटक
प्रत्येक लसीचा प्रकार वेगळा असतो, त्यामुळे घटकही थोडेसे वेगळे असतात. परंतु बहुतेक लसींमध्ये खालील मुख्य घटक असतात:
१. अँटिजन (मुख्य घटक)
- हा घटक विषाणूच्या विशिष्ट भागाचे कृत्रिम किंवा दुर्बल केलेले रूप असतो. उदाहरणार्थ, स्पाइक प्रोटीन.
- हा शरीरात गेल्यावर रोगप्रतिकारक पेशींना चेतावतो की हे परकी घटक आहेत.
२. अ‍ॅजुवंट
- लसीचा परिणाम वाढवण्यासाठी वापरला जातो.
- उदाहरणार्थ: अ‍ॅल्युमिनियम लवणं — ही शरीराची प्रतिक्रिया तीव्र करते.
३. स्थिरता राखणारे पदार्थ
- लस खराब होऊ नये म्हणून वापरले जातात.
- उदाहरणार्थ: सुक्रोज (साखर), ट्रेहलोज – ही पदार्थ लस सुरक्षित ठेवतात.
४. संरक्षक पदार्थ
- बुरशी किंवा जीवाणू वाढू नयेत म्हणून.
- उदाहरण: थायोमरसल (काही लसींमध्ये)
५. वाहक द्रव
- ही लस देण्यासाठी आवश्यक असलेली पारदर्शक द्रवपदार्थ असतो.
- उदाहरण: साफ केलेलं पाणी, क्षारीय द्रव
भारतातील प्रमुख लसी आणि त्यातील घटक
कोव्हॅक्सिन (भारत बायोटेक)
- विषाणूचं निर्जीव रूप (पूर्ण व्हायरस)
- अ‍ॅल्युमिनियम हायड्रॉक्साइड जेल
- टोल्लिक ५८ (सर्फेक्टंट)
- फॉर्माल्डिहाइड
- फॉस्फेट बफर
कोव्हिशिल्ड (ऑक्सफर्ड-अॅस्ट्राझेनेका)
- चिंपांझी अ‍ॅडेनोव्हायरसचा वापर
- स्पाइक प्रोटीन निर्मितीसाठी जनुक
- अ‍ॅल्युमिनियम
- इथेनॉल, सोडियम क्लोराइड, पॉलिसॉर्बेट ८०
लसीमुळे काय साध्य झालं?
- रुग्णसंख्या कमी झाली
- मृत्यूदर घटला
- गंभीर आजारांपासून संरक्षण मिळालं
- आरोग्य यंत्रणेवरचा भार कमी झाला
निष्कर्ष
कोविड लसीकरण ही केवळ एक वैद्यकीय मोहीम नव्हे, तर विज्ञान, चिकाटी आणि सामूहिक प्रयत्नांची कहाणी आहे. शास्त्रज्ञांनी विषाणूला ओळखून त्याविरोधात प्रभावी उपाय शोधला आणि त्याचा फायदा संपूर्ण मानवजातीला मिळाला. यामध्ये वापरले गेलेले घटक हे शास्त्रीय तपासणीतून सिद्ध झालेले असून सुरक्षित आणि परिणामकारक आहेत.