मराठी सिनेमा म्हणजे महाराष्ट्राच्या समाजमनाचं प्रतिबिंब. भारतीय सिनेमाची सुरुवातच मराठी माणसाने केली – १९१३ मध्ये दादासाहेब फाळकेंनी बनवलेला राजा हरिश्चंद्र हा भारतातील पहिला मूकपट ठरला. त्यानंतर दुर्गाबाई कामत या पहिल्या महिला अभिनेत्री ठरल्या आणि विनायक कर्नाटकी, शाहू मोडक यांसारख्या कलाकारांनी पौराणिक आणि भक्तिपर चित्रपटांची परंपरा वाढवली. १९३२ मध्ये अयोध्येचा राजा हा पहिला मराठी बोलपट प्रदर्शित झाला आणि तंत्रज्ञानातील नवे वळण सिनेमा घेऊन गेला. १९४०-५० च्या दशकात बालगंधर्व, तनिबाई आठवले, हनुमंत मराठे यांच्या अभिनयाने रंगभूमीपासून सिनेमापर्यंतचा पूल तयार झाला. प्रभात फिल्म कंपनी सारख्या स्टुडिओंनी दर्जेदार निर्मिती केली, तर सामाजिक कथानकं – अस्पृश्यता, स्त्रीशिक्षण, ग्रामीण जीवन – यांची मांडणी करणारे जगाच्या पाठीवर, शेवग्याच्या शेंगा यांसारखे चित्रपट झळकले.
१९७० चं दशक हे मराठी सिनेमासाठी सुवर्णकाळ ठरले. वि. शांताराम यांचा पिंजरा (१९७२) हा समाजातील नैतिकतेवर भाष्य करणारा प्रयोगशील चित्रपट ठरला, ज्यात डॉ. श्रीराम लागू, संध्या यांची भूमिका वाखाणली गेली. नीळू फुले यांनी खलनायकाची छाप पाडली, तर स्मिता पाटील, रेहाना सुलतान, नाना पाटेकर यांसारख्या प्रतिभावान कलाकारांनी गंभीर भूमिका साकारल्या. ८०-९० च्या दशकात लक्ष्मीकांत बेर्डे, अशोक सराफ, सचिन, महेश कोठारे, आलका कुबल यांसारख्या कलाकारांच्या विनोदी आणि कुटुंबप्रधान सिनेमांनी घराघरात पोहोचत लोकप्रियता मिळवली. झपाटलेला, धमाल भूकंप, ठीकरं फोडा यांसारख्या सिनेमांनी प्रेक्षकांना हसवलं आणि तंत्रज्ञानाचे प्रयोगही दाखवले. याच काळात मराठीतली नाट्यशाळा आणि लोकनाट्यांची छाया सिनेमातही स्पष्ट दिसली.
२००० नंतर मराठी सिनेमा एका नव्या पर्वात प्रवेश करतो. श्वास (२००४) चित्रपटाने राष्ट्रीय पुरस्कार पटकावत मराठी सिनेमाला पुन्हा एकदा देशव्यापी मान्यता मिळवून दिली. वळू, टिंग्या, हरिश्चंद्राची फॅक्टरी, देऊळ, नटरंग यांसारख्या चित्रपटांनी वास्तववादी कथा, ऐतिहासिक आशय आणि ग्रामीण जीवन मांडले. २०१६ मध्ये नागराज मंजुळे दिग्दर्शित सैराट ने बॉक्स ऑफिसचे सर्व विक्रम मोडले – जातीविषयक प्रश्न, प्रेमकथा आणि संगीत या त्रिकुटाने तरुणांना जोडून ठेवले. फॅन्ड्री, बालक पालक, दुनियादारी, कच्चा लिंबू हे चित्रपटही प्रेक्षकांच्या मनात घर करून राहिले. आज OTT युगात अनन्या, चंद्रमुखी, वेड, जोंधळा यांसारख्या नव्या सिनेमांनी आणि वेबसिरीजने मराठी सिनेमा नव्या पिढीपर्यंत पोहोचवला आहे. मराठी सिनेमा हा आजही प्रयोगशीलतेचा, सर्जनशीलतेचा आणि आत्मशोधाचा प्रवास करत आहे – ज्यात ‘खिडकी’तून पाहताना, आपल्यालाच आपली गोष्ट दिसते.
