दादासाहेब फाळके – भारतीय चित्रपटांचे जनक
भारतीय सिनेमा म्हणजे केवळ मनोरंजन नव्हे, तर सामाजिक परिवर्तनाचं साधन. आणि या परिवर्तनाची पहिली ठिणगी पेटवणारे म्हणजे दादासाहेब फाळके. त्यांचं खरं नाव होतं धुंडिराज गोविंद फाळके. ३० एप्रिल १८७० रोजी नाशिकजवळील त्र्यंबकेश्वर येथे त्यांचा जन्म झाला. त्यांनी भारतीय चित्रपटसृष्टीला पाया घालून दिला.
प्रारंभ – कला आणि छायाचित्रण
फाळके यांनी बडोद्याच्या कला महाविद्यालयातून चित्रकला आणि छायाचित्रणाचं शिक्षण घेतलं. पुढे त्यांनी छपाई आणि फोटो लिथोग्राफीचं प्रशिक्षण घेतलं. त्यांनी रवि वर्मा प्रेसमध्ये काही काळ काम केलं आणि तिथेच तंत्रज्ञानात गती मिळाली.
प्रेरणा – ‘द लाइफ ऑफ क्राइस्ट’
१९१० साली त्यांनी एक इंग्रजी मूकपट पाहिला – The Life of Christ. तो चित्रपट पाहून त्यांच्यावर प्रचंड प्रभाव पडला. “जर येशू ख्रिस्तावर चित्रपट बनू शकतो, तर आपल्याकडे रामायण, महाभारत यांसारख्या शेकडो कथा आहेत,” असा विचार त्यांच्या मनात आला.
राजा हरिश्चंद्र – एक ऐतिहासिक पाऊल
१९१३ साली त्यांनी भारतातील पहिला पूर्ण दीर्घचित्रपट राजा हरिश्चंद्र बनवला. हा मूकपट होता. यात सर्वच पात्रं पुरुषांनी साकारली होती, कारण त्या काळी स्त्रियांना अभिनय करण्याची परवानगी नव्हती. हा चित्रपट बॉम्बे आणि पुणे येथे प्रदर्शित झाला आणि यशस्वी ठरला.
पुढील वाटचाल
फाळके यांनी पुढे अनेक चित्रपट तयार केले. लंका दहन, सत्यवान सावित्री, कृष्णजन्म, काळिया मर्दन हे त्यांचे गाजलेले चित्रपट होते. १९३७ मध्ये त्यांनी गंगावतरण हा पहिला बोलपट तयार केला. पण बोलपटांच्या युगात त्यांची लोकप्रियता कमी झाली आणि ते निवृत्त झाले.
योगदान आणि पुरस्कार
१९६९ साली भारत सरकारने त्यांच्या सन्मानार्थ दादासाहेब फाळके पुरस्कार सुरू केला. हा पुरस्कार भारतीय चित्रपटसृष्टीतील सर्वोच्च सन्मान मानला जातो. त्यांच्या कार्यामुळे भारतीय चित्रपट उद्योगाची पायाभरणी झाली.
